UIT: “DE STILTE, MOEDER VAN HET WOORD”  Herwig Arts

- Het wondere bij dit beeldhouwerk ligt in het feit dat het een ode is aan de onuitputtelijke mogelijkheden van het menselijke woord al is het in een opvallend zwijgen gehuld. Letters en cijfers kunnen - in de meest diverse combinaties geplaatst - een eindeloze variëteit van betekenissen aannemen.De potentiële diepte  van elk dezer betekenissen hangt telkens weer af van de nadenkende,beschouwende stilte die eraan voorafging, terwijl men het effect van een woord dan weer kan meten aan de veelzeggende stilte die het gevolg werd van dit woord. Waar leven groeit daar heerst gewoonlijk nog stilte. Men kent het Chinese spreekwoord: "Een boom die omvalt maakt een indruk­wekkend gedruis maar een woud dat groeit wordt niet gehoord".

Het gesproken en geschreven woord werd in onze massamedia zozeer gebanaliseerd en misbruikt dat het bijna een synoniem werd voor "entertainment", propaganda, leugen of holle frase. Daarom had Wittgenstein gelijk wanneer hij de taak van de filosoof omschreef als een "genezen van de taal" (speech therapy]. Filosofie was voor hem niets anders dan een "kritisch doorlichten van taal". Zijn geneesmethode bestond dan ook in een soort ascetisch en sober gebruik van de taal m.a.w. in een soort "periodieke onthouding" van het woord. Dit tijdelijk zwijgen blijkt bij hem overigens niet meer dan "un recul pour mieux sauter" geweest te zijn.

Men kent Wittgensteins beroemde boutade: "Datgene waarover men niet spreken kan, daarover moet men zwijgen" . Welnu datgene waarover men inderdaad niet univook spreken kon, daarover maakte Johan Lievens zwijgende, maar veel betekenende beelden.

De moeilijkheid voor diegene die over het fenomeen taal nadenkt, bestaat hierin dat de enige loupe die de mens bezit om de taal scherper onder ogen te nemen precies de taal zelf is. Als wij over taal redeneren, dan kan dit enkel in taal gebeuren. Johan Lievens wist die moeilijkheid echter te overwinnen. Zijn werk roept voor ons de witte maagdelijkheid van het nog ongeschreven woord op, dat voor zovele bevruchtende gedachten en zinswendingen nog openstaat. De kunstenaar bezint zich over datgene wat een mens tot mens maakt: met name de taal.

Drie taalelementen boetseren de unieke persoonlijkheid van ieder mens: ten eerste woorden die ooit tot hem gesproken werden; ten tweede de woorden die men hem toeliet te spreken (d.w. z. die men bereid was aandachtig en apprecierend te beluisteren) en ten derde de stilte die deze mens wist in te leggen hetzij om zijn woorden voor te bereiden hetzij om het elders gehoorde bij zichzelf verder te overwegen.

In zijn boek Language and Silence toont G. Steiner aan dat de werken van Wittgenstein, Kafka, Rilke en de Dada-beweging in feite "een onderzoek zijn naar het belang van de stilte en naar de grenzen van het legitieme of verantwoorde taalgebruik". M.a.w. naar de vraag wanneer zwijgt men best en waarover mag men praten met recht van spreken? Johan Lievens is een nieuwe stem in dit indrukwekkend koor van hen die de dialectiek tussen taal en stilte bezongen.

Wat Wittgenstein echter ook gezegd heeft (maar wat velen van zijn bewonderaars dikwijls verzwijgen) is dat men zich over de die­pere dingen van het leven slechts op een poëtische wijze kan veruitwendigen. "Poezie is de enige mogelijkheid om aan theologie te doen" aldus Wittgenstein. Ook dat woord van de Oostenrijkse filosoof werd werkelijkheid in Lievens' oeuvre. –

Herwig Arts is professor in de Antropologie en Godsdienstwetenschappen aan het UFSIA en auteur.